Vlaanderen en Nederland zijn verbonden door dezelfde taal, maar verschillen van elkaar in geschiedenis, cultuur en politiek. Dit heeft zijn weerslag op de journalistiek. Toch vertoont het journalistieke landschap ook overeenkomsten, zeker nu de meeste Nederlandse dagbladen in Vlaamse handen zijn geraakt. Ook wordt de journalistiek aan beide kanten van de grens steeds meer met vergelijkbare ontwikkelingen geconfronteerd. Denk daarbij onder meer aan de invloed van internationale internetbedrijven, technologische innovaties en veranderend mediagedrag.
Schets medialandschap in Nederland en Vlaanderen
Kwaliteit landelijke journalistiek redelijk op orde
Met de kwaliteit van de journalistiek en de meerstemmigheid in onze landelijke media is het helemaal niet zo slecht gesteld. Vlaanderen en Nederland beschikken over een kwalitatief goede landelijke pers, met zowel populaire kranten als kwaliteitskranten. Nederland lijkt wat beter bedeeld dan Vlaanderen, zeker wat de kwaliteitskranten betreft. Ook de openbare omroepen leveren in beide landen een belangrijke bijdrage aan de journalistieke infrastructuur.
Hoog vertrouwen
Het vertrouwen van het publiek in de media en de journalistiek staat op een hoog niveau. Onderzoek van het Reuters Institute of Journalism laat zien dat van de 65 onderzochte landen Nederland op de vijfde plaats staat en Vlaanderen op de dertiende plaats. Onlangs gepubliceerd onderzoek van het Amerikaanse Pew Research Center zet van de tien onderzochte Europese landen Nederland zelfs op de eerste plaats; België is hierin niet meegenomen.
Veranderend mediagedrag
Toch zijn er ook zorgen. De journalistiek heeft het moeilijk, zowel in Nederland als in Vlaanderen. Kranten en tijdschriften zien hun printoplages al jaren dalen. Ook het kijk- en luistergedrag verandert: minder lineair, en meer online en on-demand. Het publiek consumeert het nieuws steeds vaker via digitale kanalen, kanalen die veelal in handen zijn van buitenlandse internetbedrijven. Die trekken daarmee steeds meer advertentie-inkomsten en gegevens van mediagebruikers naar zich toe. De voortschrijdende globalisering binnen de journalistiek bedreigt authentieke journalistiek in de eigen taal.
Regionale en lokale journalistiek
In de regionale en lokale journalistiek raken de journalistieke waakhondfunctie en het belang van tegenmacht steeds verder uit het zicht. Uit onderzoek van het Stimuleringsfonds blijkt dat er in Nederland in gebieden met minder dan 50.000 inwoners ‘witte vlekken’ zijn ontstaan in de maatschappelijke informatievoorziening. Deze ontwikkeling baart zorgen, zeker nu de landelijke overheid in Nederland recent zoveel overheidstaken heeft overgedragen aan gemeenten. In Vlaanderen is er zelfs nog veel minder geld beschikbaar voor regionale en lokale journalistiek dan in Nederland.
Afname diversiteit
Concentratie van eigenaarschap heeft journalistieke merken overeind gehouden en leidt niet noodzakelijkerwijs tot meer uniformiteit. Wat wel opvalt, is dat redacties binnen gefuseerde media onderling aanzienlijk meer inhoud delen dan zelfstandige nieuwsorganisaties. Deze tendens wordt nog sterker wanneer nieuwsorganisaties vanuit een ‘content first’-strategie ook intern redacties samenvoegen. Op termijn vormt deze ontwikkeling dus wel degelijk een bedreiging voor de diversiteit en meerstemmigheid in onze media.
Bedreigingen voor journalistieke onafhankelijkheid en kwaliteit
De toename van branded content – en daarmee afnemende brontransparantie – vormt een bedreiging voor de journalistieke onafhankelijkheid en betrouwbaarheid. Ook is het zorgelijk dat mediaorganisaties soms wel erg gemakkelijk inhoud van persagentschappen, van communicatiebureaus en van elkaar overnemen. Daarbovenop is er het risico van de ‘goed-genoeg-journalistiek’, vaak het gevolg van een combinatie van bezuinigingen en zelfgenoegzaamheid.
Noodzaak tot innovatie
Technologische innovaties zoals data-analyse, kunstmatige intelligentie, virtual reality en robotisering leiden tot nieuwe manieren om journalistieke verhalen te vertellen en vorm te geven. Mobiele telefoons en sociale netwerken leiden tot andere vormen van nieuwsconsumptie. Het is voor journalistieke organisaties noodzakelijk, maar tegelijkertijd ook een lastige klus om op alle veranderingen in te spelen. Bovendien gaat het niet alleen om technologische innovaties. De journalistiek is ook op zoek naar nieuwe verdienmodellen, vernieuwingen in vorm en inhoud en nieuwe relaties met het publiek.
Gedeelde mediaecologie
De ontwikkelingen in het journalistieke landschap betekenen dat op termijn het voortbestaan van een onafhankelijke journalistiek in het geding is. Journalistieke organisaties in Vlaanderen en Nederland staan voor vergelijkbare vragen over hoe ze moeten inspelen op veranderend mediagedrag en technologische innovaties. In toenemende mate functioneert de journalistiek in beide gemeenschappen binnen een gedeelde media-ecologie. De commissie is daarom overtuigd geraakt van het belang en de noodzaak van meer afstemming, kennisdeling en samenwerking over de grens heen.